Teşbih, Temsil ve Tasvirler Işığında
KUR’AN’DA
İNSAN
Doç.Dr. Ömer ÇELİK
Araşan-Bişkek/Kırgızistan – 2006
İÇİNDEKİLER
MUKADDİME
GİRİŞ: KAVRAMLAR
A. TEŞBİH
B. İSTİÂRE
C. TEMSİL – MESEL
D. TASVİR
BİRİNCİ BÖLÜM
GENEL OLARAK İNSAN
A. İNSANIN TOPRAKTAN YARATILMASI VE RUH ÜFLENMESİ
1. Toprak Safhası
2. Çamur Safhası
3. Yapışkan Çamur Safhası
4. Havada Kurumuş Çamur Safhası
5. Şekillenmiş Balçık Safhası
6. Ateşte Pişmiş Çamur Safhası
7. Rûhun Nefhedilmesi (Üfürülmesi)
B. İNSANIN EN GÜZEL KIVAMDA YARATILMIŞ OLMASI
C. İNSAN FITRATININ ZAFİYET NOKTALARI ve ONDAKİ TEMEL VASIFLARIN TASVİRLERİ
1. Çok Zâlim ve Câhil Olması
2. Aceleci Olması
3. Menfaatine Çok Düşkün Olması
4. Allâh’a Karşı Pek Nankör Olması
5. Harîs ve Cimri Olması
6. Kıskanç ve Hasetçi Olması
7. Zayıf Yaratılmış Olması
8. Sıkıntıda Allah’ı Çok Anması, Sıkıntı Geçince Hemen Yüz Çevirmesi
a. Gemideki İnsanlar Misali
b. Zarar Gelince Sızlanması, Gidince Vurdumduymaz Olması
c. Gelen Nimeti Kendinden Bilmesi
d. Nimetler Elden Gidince Ümitsizliğe Düşmesi
İKİNCİ BÖLÜM
MÜ’MİN, MÜNAFIK, KAFİR ve MÜŞRİK
I. MÜ’MİN
A. PEYGAMBER EFENDİMİZ (sallâllâhü aleyhi ve sellem)
1. Allah’ın Kulu ve Rasûlü
2. Sûreti Mükemmel
3. Sîreti Mükemmel, Yüce Bir Ahlak Sahibi
4. Bir Rahmet
5. İçinizden Bir Peygamber
a. Kendi Cinsinizden Bir Peygamber
b. Azîz
c. Meşakkate Uğramamızın Ona Ağır Gelmesi
d. Size Çok Düşkün
e. Mü’minlere Rauf ve Rahim
6. Nûr
7. Beşîr: Müjdeci
8. Nezir: Uyarıcı
9. Beyine: Apaçık Delil
10. Şâhit
11. Kerîm
12. Şerh-i Sadra Nail Olması
a. Şerh-i Sadrın Bedeni Yönü
b. Şerh-i Sadrın Rûhî Yönü
13. Sadrının Daralması
a. Kur’an’ı Tebliğle İlgili Olarak
b. Müşriklerin İleri Geri Konuşmaları Sebebiyle
c. Müşriklerin Kurdukları Tuzaklar Sebebiyle
d. Müşriklerin Kur’an’a İnanmamaları Yüzünden
B. DİĞER PEYGAMBERLER
1. Kur’an’ın Peygamberlerin Nurlarını Temsille Anlatması
2. Peygamberler Gönülden Kulluk, Dua ve Tevbe Eden Kimseler Olmaları
3. Sıddîk; Özleri Ve Sözleri En Doğru İnsan Olmaları
4. Salih Olmaları
5. Sabırlı Olmaları
6. Şefkat ve Merhametle Muamele Etmeleri, İnsanları Yanlarından Kovmamaları
7. Tebliğleri Karşılığında Ücret İstememeleri
8. Şükredici Olmaları
9. Allah’a Tevekkül ve Teslimiyet Göstermeleri
10. Muhsin Yani İyiylik Sahibi Olmaları
11. Basiret Sahibi, Seçilmiş ve Güzel Vasıflara Sahip Olmaları
12. Kendilerinden Sonraki Nesiller İçinde Hayırla ve Doğrulukla Anılmaları
13. İffet Sahibi ve İhlaslı Olmaları
14. Fetanet Vasfına Sahip Olmaları
15. Affedici Olmaları
16. “Ni’me’l-Abd”: En Güzel Kul Olmaları
C. ASHÂB-I KİRAM
1. İslam Gelmeden Önceki Halleri
2. Hakiki Mümin Olmaları
3.Takva Sahibi Olmaları
4. Rüşd Sahibi Olmaları
5. En Hayırlı Topluluk Olmaları
6. Adil Kabul Edilmeleri
7. Ashab-ı Kiram’ın Örnek Halleri
a. Kâfirlere Karşı Şedid ve Öfkeleri Allah İçin
b. Kendi Aralarında Çok Merhametli ve Sevgileri Allah için
c. Dâimî İbadet Halinde
d. Yalnızca Rızâ-yı İlâhiyi İstemeleri
e. Yüzlerinin Nurlu, Aydınlık ve Parlak Olması
f. Mükemmel Yetiştirilmiş Ekin Gibi Olmaları
g. Kafirlerin Gayzını Artırmaları
h. Mağfiret ile Müjdelenmeleri
8. Cennetin Vaadedilmesi
9. Allah’ın Onlardan Razı Olması
10. Zor Zamanda Bile Resûlüllaha İttiba Etmeleri
11. Korkusuz Olmaları
12. Va’dlerini Yerine Getirmeleri
13. Allah İçin Yurtlarını Ve Mallarını Terketmeleri: Mühacir Örneği
14. Kardeşlikte Mesel Olmaları: Ensar Örneği
D. DİĞER PEYGAMBERLERİN ASHABI
1. Ribbiyyûne Kesir
2. Al-i Firavnden Bir mü’min Adam
3. Firavnın Sihirbazları
4. Talut’un Ordusu
5. Habib-i Neccar
6. Ashab-ı Kehf
E. UMUMİ MÜ’MİN TASVİRLERİ
F. MÜNAFIK TEŞBİH, TEMSİL VE TASVİRLERİ
1. Münafıkların Korku Ve Kararsızlık Dolu İç Dünyaları
2. Münafıkların Hainlik Ve Korkaklıkları
3. Münafıkların, Mü’minlere Öfkelenmeleri
4. Münafıkların İki Yüzlülükleri
5. Münafıkların Savaş Emri Karşısındaki Hazin Durumları
G. KAFİR VE MÜŞRİK TEŞBİH, TEMSİL VE TASVİRLERİ
1. Müşriklerin Durumu
2. Allah’a Şirk Koşma
3. Allah’tan Başkasına Dua Edenler
4. Kafirlerin Kalpleri
5. Kafirlerin İnanmamada İnat Etmeleri
6. Kafirlerin Amelleri
H. SAHİP OLDUKLARI VASFA GÖRE İNSAN TASVİRLERİ
1. İlmiyle Amil Olmayan
2. Menfaat İcabı Kulluk Eden
3. Allah Teala’nın, Peygamberine Yardım Etmeyeceğini Sanan
4. Ahdini ve Yeminini Bozan
5. Nimetlere Nankörlük Eden Bir Belde
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
MUKAYESELİ TEŞBİH, TEMSİL VE TASVİRLER
A. MÜ’MİNLERLE KAFİRLER
1. Mü’min ile Müşrik
2. Küfür ve İman İçin Misal Getirilen Hanımlar
3. Düz Yürüyenler ileYüzüstü Sürünenler
4. Kör ve Gören, Karanlık ve Nur, Ölü ve Diri, Sağır ve İşiten
5. Bilenle Bilmeyen
B. MÜ’MİN VE KAFİRLERİN İNFAKLARI
1. Mü’minin İnfakı
2. Münafık ve Kafirin İnfakı
3. Malını İnfaktan Sakınan
4. Malına Güvenen ile Allah’a Güvenen
C. TAYYİB VE HABİS AĞAÇ: GÜZEL VE KÖTÜ SÖZ
1. Güzel Söz
2. Kötü Söz
D. TAYYİB VE HABİS ARAZİ
E. HAK ile BATIL
1. Su ile Köpük ve Maden ile Cüruf Misali
2. Takva Mescidi ve Dırar Mescidi
HATİME
BİBLİYOGRAFYA
MUKADDİME
Bütün mahlukat içinde bizleri insan olarak yaratan ve insanlar içinde bize mü’minlik şeref ve haysiyetini bahşeden Yüce Rabbimize nihayetsiz hamd ü sena ederiz. İnsanı Rabbi ile buluşturmak, O’nun rızasına kavuşturmak ve beşeriyete cennet yollarını en güvenilir bir şekilde göstermek üzere gönderilen eşsiz rehberimiz Hz. Muhammed Mustafa’ya sonsuz salat ü selam sunarız.
Abes yaratmaktan münezzeh olan Allah Teala, muazzam kainat sistemi içerisinde her bir varlığı bir hikmetle yaratmış ve nihayetinde insanı varlık aleminin en şereflisi olarak halketmiştir. Ona akıl, iz’an, idrak ve tefekkür gücü vermiştir. Dolayısıyla insanın hikmetsiz ve sebepsiz olarak yaratılmış olması düşünülemez. Onun yaratılış gayesini Cenab-ı Hak şöyle beyan buyurmaktadır:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْاِنْسَ اِلَّا لِيَعْبُدُونِ
“Ben cinleri ve insanları sırf Beni tanıyıp yalnız Bana ibadet etsinler diye yarattım.” (ez-Zariyat 51/56)
Allah Teala, bütün kâinatı kendine kul olarak yarattığı halde bu ayet-i kerimede, onlardan sadece ikisinin yani insan ve cinnin ele alınmasının sebebi şudur: Kâinattaki bütün varlıklar daimi olarak Allah’a itaat ve ibadet içindedirler. Bu hususta irade ve tercih hakkı sadece insanlarla cinlere verilmiştir. Dolayısıyla ayet onları, başka nesnelere yönelip şirk koşmaktan sakındırıp sadece Allah’a kulluğa yönlendirmektedir. Bu ve benzeri ayetlere kulak veren insan, kendinde var olan aklî melekeleri kullanarak ve buna ilaveten insanlığa bahşedilen nübüvvet, risalet ve ilahi kitap gibi harici hidayet yardımlarından da istifade ederek öncelikle Rabbini tanımalı ve O’nun seveceği bir kul olmaya azmetmelidir.
Yüce Rabbimiz, insanı fiziki ve ruhi olarak en güzel bir şekilde var etmiş, bütün azalarını en uyumlu ve ahenktar bir tarzda düzenlemiş ve onu diğer yaratıklarda olmayan pek çok faziletle donatmıştır. Ayet-i kerimelerde şöyle buyurulmaktadır:
لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسَانَ ف۪يۤ اَحْسَنِ تَقْو۪يمٍ
“Biz insanı en mükemmel sûrette yarattık.” (et-Tîn 95/4)
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَن۪يۤ اٰدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ
وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلٰى كَث۪يرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْض۪يلًا
“Gerçekten Biz Âdem evlatlarını şerefli kıldık, karada ve denizde kendilerini taşıyacak vasıtalar nasib ettik, onlara helâl ve hoş rızıklar verdik ve onları yarattığımız varlıkların çoğuna üstün kıldık.” (el-İsra 17/70)
Canlı ve cansız bütün kâinatı, güneşten, aydan, yıldızlardan, atmosfer küresinden, topraktan, sudan madenlerden, kuşlardan, balıklardan, koyunlardan, ineklerden, meyvelere, zerrelere kadar bütün kâinatı insana hizmet ettiren, ne insanın kendisi, ne başka insanlar, ne cinler, ne başka varlıklar ve ne de kör tesadüflerdir. Belli ki rahmeti nihayetsiz Yaratıcının rahmeti ve iradesi bunu dilemiştir. Şu halde insanı bu derece yücelten Allah olduğuna göre, insan sadece O’na kulluk etmeli, başka âcizlere kulluk ederek kendi insanlık değerini düşürmemelidir.
Görüldüğü üzere, insanın şerefli olmasının bir yönü de, bütün varlıkların onun hizmetine amade kılınmış olmasıdır. Bir bakıma bütün kainat insana hizmet için hareket etmektedir. Bu mevzuya ışık tutan ayet-i kerimelerde şöyle buyurulur:
اَللّٰهُ الَّذ۪ي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ ف۪يهِ بِاَمْرِه۪ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿﴾
وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا مِنْهُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ
“Allah o yüce Zattır ki, içinde emri ve izni ile gemiler akıp gitsin diye, lütfundan nasiplerinizi arayasınız ve şükredesiniz diye denizleri sizin hizmetinize vermiştir. Hem göklerde ve yerde ne varsa, hepsini Kendi tarafından bir lütuf olarak sizin hizmetinize veren de O’dur. Elbette bunda düşünecek kimseler için ibretler vardır.” (el-Câsiye 45/12-13)
İbrahim sûresinde ise şu beyanlar yer almaktadır:
اَللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَاۤءِ مَاۤءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ
وَسَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِيَ فِي الْبَحْرِ بِاَمْرِه۪ وَسَخَّرَ لَكُمُ الْاَنْهَارَ ﴿﴾
وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَاۤئِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ
“Gökleri ve yeri yaratan Allah’tır. Gökten yağmur indirip size rızık olsun diye, onunla türlü türlü meyveler ve ürünler çıkaran da O’dur. İzni ile denizde dolaşmak üzere gemileri size râm eden, akan suları ve ırmakları da sizin hizmetinize veren O’dur. Mûtad seyirlerini yapan güneş ile ay’ı size âmade kılan, geceyi ve gündüzü istifadenize veren de O’dur.” (İbrahim 14/32-33)
Dolayısıyla insan, bu dünyada büyük bir imtihan vermekte olup, bu imtihanın neticesi ahirette açıklanacaktır. Bu kadar sayısız nimetlere karşı şükreden bir kul mu, yoksa nankörlük eden bir asi mi olduğu orada bütün açıklığı ile ortaya konulacaktır. Bu noktada merhameti nihayetsiz olan Rabbimiz, insanı yalnız bırakmamış, kendindeki akli istidatlar ve insan aklına hakikati gösterecek kevni delillere ilaveten ona hidayet yollarını gösterecek peygamberler ve kitaplar göndermiştir. İnsan bütün bunları değerlendirerek imtihan verecek, göstereceği performansa göre artı sonsuz ile eksi sonsuz arasında gelip gidecektir. Fakat esas hedef, artıları çoğaltmak ve eksileri azaltmak olacaktır.
Kur’an-ı Kerim’in beyanına göre insanlar derece derecedir. Bu gerçek, fiziki ve maddi farklılıklar itibariyle geçerli olduğu gibi, manevi farklılıklar itibariyle de geçerlidir. Bunu yaşadığımız dünya hayatında rahatlıkla müşahede etmemiz mümkündür. İnsanlar içinde mü’min olanlar, münafık olanlar ve kafir olanlar vardır. Mü’minler içinde peygamber olanlar, peygamberlerin yakın dostları olanlar ve Yüce Rabbimizin katında ismen zikredilmeye medar olanlar bulunmaktadır. Hatta peygamberler arasında hepsinden derece derece üstün tutulanlar mevcuttur.
İşte Kur’an-ı Kerim, kısaca temas ettiğimiz bu insan gruplarının özelliklerini ve karakter yapılarını çoğu kez teşbih, temsil ve tasvirler ışığında beyan etmekte; bunlardan kıyamete kadar gelecek nesillere davranış modelleri sunmaktadır. Kur’an’ın irşadında bu metot önemli bir yer tutmaktadır.
Biz bu eserimizde, ifade ettiğimiz perspektif içinde Kur’an-ı Kerim’de çoğu kez teşbih, temsil ve tasvirlerle beyan edilen insan tiplerini ve onların karakter yapılarını izah etmeye gayret gösterdik. Özetle giriş kısmında çalışmanın bütünüyle alakalı kavramlar izah edildi. Birinci bölümde insanın en güzel kıvamda yaratılışı ve ondaki temel vasıflar ele alındı. İkinci bölümde muhtelif kademeleri nazar-ı itibara alınarak mü’min, münafık ve kafirlerin özellikleri beyan edildi. Üçüncü bölümde ise mü’min ve kafirlerle ilgili mukayeseli teşbih, temsil ve tasvirler ele alındı.
Çalışmamızın, Rabbimizin rızasına muvafık olmasını ve bütün insanlık alemine hayırların celbine vesile olmasını niyaz ederiz.
Prof.Dr. Ömer ÇELİK
Üsküdar-2010